ایران در نقشه جهان

گزارش نشست مجازی "بررسی طرح نظام انتخابات تناسبی در انتخاب اعضای شوراهای شهر و روستا"

جمعه هیجدهم مهر ماه 1399

گزارش اولین نشست علمی کمیته سیاست و تنظیم­گری انجمن علوم سیاسی ایران 

 

تاریخ برگزاری 26/6/1399

 

 موضوع نشست علمی: بررسی طرح نظام انتخابات تناسبی در انتخاب اعضای شوراهای شهر و روستا

سخنرانان: دکتر مهدی مختاری (مدرس دانشگاه تهران)، دکتر محمدرضا شمسا (پژوهشگر)، دکتر جعفر قادری (نماینده مردم شیراز در مجلس شورای اسلامی و طراح طرح)

دبیر نشست: دکتر راضیه امامی میبدینشست علمي بررسی طرح انتخابات تناسبی

 

تنظیم گزارش: خانم معصومه سلطانی

همکاران: فاطمه قدم، محمدعلی مرامی

 

در راستای برنامه ­ی کمیته­ ی سیاست و تنظیم­گری مبنی بر بررسی طرح ها و لوایح، نشست علمی بررسی طرح انتخابات تناسبی در شورای شهر و روستا در تاریخ 26/6/1399 به صورت مجازی برگزار شد و در آن دکتر مهدی مختاری، دکتر محمدرضا شمسا و دکتر جعفر قادری به ارائه دیدگاه­ های خود پرداختند. در ابتدا دکتر راضیه امامی به عنوان دبیر نشست مقدماتی در خصوص جلسه مطرح نمود. سپس دکتر قادری به عنوان طراح طرح نظام انتخابات تناسبی در انتخاب اعضای شوراهای شهر و روستا، به تشریح آن پرداخت. در ادامه، دکتر مختاری و دکتر شمسا دیدگاه­های خود پیرامون موضوع را بیان کردند.

دکتر قادری نخست اظهار داشت جمهوری اسلامی ایران نظام انتخابات اکثریتی را مد نظر قرار داده است که در انتخابات ریاست جمهوری، مجلس، شوراها و خبرگان بر اساس این شیوه عمل می­شود. سپس به ایرادات موجود در این نوع از نظام انتخاباتی اشاره نمود و عدم توجه به تنوع سیاسی، قومی و قبیله ای، حاکمیت اقلیت منسجم بر اکثریت غیر منسجم، نادیده گرفته شدن رقابتهای درون جریانی، انفصال و جدایی نمایندگان از یک جریان سیاسی پس از انتخابات، عدم پذیرش مسؤولیت و پاسخگویی جناح پیروز در قبال عملکرد نمایندگان منتخب و فقدان یک نظام حزبی را به عنوان مشکلات این نوع از نظام انتخاباتی مطرح نمود. وی راهکار غلبه بر مشکلات مطرح شده را حرکت به سمت نظام انتخاباتی تناسبی ذکر کرد زیرا در نظام انتخابات تناسبی علاوه بر توجه به گروه­ ها و اقلیت های مختلف، شرایطی فراهم می­ گردد تا نمایندگان کارامد و شایسته مجدداً انتخاب شوند. در این نوع از نظام انتخاباتی اگرچه سهم جناح های مختلف از قدرت در دوره­های مختلف متغیر است، اما هیچ جناحی حذف نمی ­شود که این امر به کنترل قدرت و جلوگیری از فساد کمک فراوانی می­ کند.

وی افزود در مجلس هشتم یکی از مواردی که مورد بررسی قرار گرفت، استانی شدن حوزه انتخابات بود که با مخالفت شورای نگهبان مواجه شد. زیرا در صورتی که نظام انتخابات اکثریتی در سطح استان اجرا می ­شد، این امر می­ توانست به حذف کامل یک جریان قومی، مذهبی یا سیاسی منجر شود و در نتیجه مشکلاتی را ایجاد نماید. در نظام انتخابات تناسبی این فرصت فراهم می ­شود تا افراد مستقل هم مشارکت کنند و حتی بتوانند ائتلاف­ هایی بر پایه تخصص، مذهب یا قومیت ایجاد نمایند. در مجموع اصلاح نظام انتخاباتی می ­تواند زمینه شکل­ گیری احزاب پاسخگو را فراهم نماید، با عدالت اجتماعی سازگارتر باشد، به رقابت ­های درون جریانی کمک کند، شرایط همکاری و تعامل جریان ­های مختلف را ایجاد نماید و با ایجاد شرایط مناسب برای حضور افراد متخصص، فرایند قانون گذاری را فرایندی تخصصی نماید.

یر

 

در ادامه، دکتر مختاری به ارائه دیدگاه ­های خود پیرامون نظام انتخابات تناسبی پرداخت. وی نخست نظام ­های انتخاباتی را به دو دسته اکثریتی و تناسبی تقسیم کرد و گفت در سه دهه اخیر ترکیبی از این دو هم پدیدار شده است. البته نظام ­های انتخاباتی اصلی همان نظام انتخاباتی اکثریتی و تناسبی هستند که هر کدام تعدادی زیرمجموعه دارند. هر کدام از این دو نظام انتخاباتی مبنای فکری ویژه­ ای دارند.

وی ادامه داد مهمترین هدفی که در نظام انتخاباتی اکثریتی دنبال می ­شود، این است که با یک روش ساده یک حکومت کارامد برای مدت زمان مشخص به اداره امور بپردازد و برای این منظور، لازم به کسب همه آرا نیست. بهترین نمونه در این مدل کشور انگلستان است. البته به دلیل وجود نظام دو حزبی در این کشور، حزبی که دارای اکثریت نسبی است، اکثریت مطلق را نیز دارد. مهمترین امتیاز این نوع از نظام ثبات دولت و مهمترین عیب آن بی­ عدالتی است. این بی ­عدالتی را می­ توان در خصوص انتخابات ایران نیز مشاهده نمود. برای نمونه در انتخابات مجلس در شهر تهران این بی­ عدالتی مشاهده می ­شود و برخی از جریان ها می­ توانند با اقلیت آراء قدرت را در اختیار بگیرند. نظام های اکثریتی به دو دسته اکثریت ساده و اکثریت دو دوره ­ای تقسیم می­شوند.

این مدرس دانشگاه افزود در نظام تناسبی بر عدالت تأکید می­شود و در واقع برای جبران بی­ عدالتی های موجود در نظام انتخابات اکثریتی ابداع شده است. این امر باعث می­ شود تا در مورد انتخابات پارلمانی مشکل بی ­ثباتی دولت ها ایجاد شود. به بیان دیگر، در نظام تناسبی برخلاف نظام اکثریتی، برنده و بازنده وجود ندارد و هر نامزد یا حزبی به اندازه سهم خود مشارکت داده می ­شود. در این گونه از نظام های انتخاباتی، تلاش می ­شود تا بین میزان آرای یک حزب سیاسی و سهم آن حزب از کرسی های پارلمان یا شورا، تناسب دقیقی ایجاد شود. مهمترین مزیت این نظام عدالت و مهمترین ایراد آن بی­ ثباتی است. در مجموع امروزه تمایل به این نظام بیشتر شده است.

وی تاکید کرد در رابطه با انتخابات شوراها عمدتاً نظام انتخاباتی اکثریتی مورد پذیرش قرار گرفته است و نظام انتخاباتی تناسبی کمتر استفاده شده است. یکی از امتیازات نظام انتخاباتی اکثریتی البته به شرط کوچک بودن حوزه، شناخت فردی نسبت به کاندیدای مورد نظر است. یعنی به سبب کوچک بودن حوزه، کاندیدای محلی عمدتاً به جای توجه به مسائل حزبی و کلی ­تر بر مسائل محلی متمرکز می­شود که این امر امتیازی برای انتخابات محلی محسوب می­شود. به همین دلیل مدل تناسبی در زمینه انتخابات شوراها با استقبال کمتری همراه بوده است. در ادامه، دکتر مختاری دلایل عدم موافقت خود با این طرح را نبودن فرمول تناسبی در آن و سخن از ائتلاف به جای ایجاد احزاب برشمرد. وی یادآور شد در انتخابات محلی مسأله ارتباط چهره به چهره و شناخت فردی از اهمیت زیادی برخوردار است. همچنین پیچیدگی ­های نظام تناسبی عامل دیگری در جهت استفاده کمتر از آن در خصوص انتخابات شوراها محسوب می­ شود.

دکتر مختاری افزود استفاده از نظام تناسبی به صورت واقعی در ایران به ویژه در زمینه انتخابات پارلمانی، بسیار سودمند است. زیرا نخستین اثر مثبت استفاده از آن استقرار نظام حزبی در کشور خواهد بود. البته نظام تناسبی در مورد انتخابات شوراها نیز می تواند مورد استفاده قرار بگیرد و با توجه به اینکه در زمینه انتخابات پارلمانی تا کنون تحقق پیدا نکرده است، می تواند به صورت آزمایشی در مورد شوراها اجرا گردد. وی تأکید کرد  فرمول انتخاباتی در طرح پیشنهادی به نظام تناسبی منتهی نمی ­شود و در این طرح فرمول تناسبی وجود ندارد. به علاوه در نظام تناسبی، وجود حزب ضرورت دارد. حال آنکه در این طرح به ائتلاف و نه احزاب اشاره شده است.

در ادامه، دکتر شمسا نخست به اهمیت فراوان شوراها اشاره نمود و آنها را دریچه ­ای برای تحقق توسعه در عصر حاضر دانست. وی اظهار داشت در حال حاضر ما دارای نظام اداری متمرکز هستیم و شوراها به عنوان راهی برای خروج از این وضعیت محسوب می ­شوند. نظام انتخاباتی ساز و کاری است که آراء مردم را به کرسی تبدیل می­کند و دارای چند عنصر فرمول انتخاباتی، حوزه­ بندی انتخاباتی، ساختار برگه رأی، و حد نصاب می­باشد. وی تصریح کرد در مورد نظام انتخاباتی مجلس شورای اسلامی و شوراهای شهر نوعی به هم ریختگی وجود دارد. نظام انتخاباتی مجلس شورای اسلامی و شورای شهر با هم متفاوت است. ایراد اصلی نظام اکثریت نسبی، موضوع تناسب است. یعنی میان آرا و کرسی ها تناسب وجود ندارد و هرچه حوزه بزرگتر می ­شود عدم تناسب موجود نیز افزایش می­ یابد. از دیگر مشکلات مطرح شده، بزرگ بودن حوزه ­های انتخاباتی است. از نظر ایشان، مسأله مشارکت در قدرت و وجود حدی از بی ­ثباتی نیز یکی دیگر از مشکلات موجود می ­باشد. وی در رابطه با حکومت های محلی به پنج شاخص ثبات، همکاری ارکان حکومت محلی، نظارت، تناسب و ارتباط با محله اشاره و تأکید کرد لازم است در نظام انتخاباتی به همه این موارد توجه شود. این پژوهشگر علوم سیاسی ضمن موافقت با بحث نظام انتخابات تناسبی در شوراهای شهر، بر این امر تأکید کرد که گزینش نظام انتخاباتی می ­بایست با در نظر گرفتن فرهنگ سیاسی کشور صورت پذیرد و البته فرهنگ سیاسی ایران تا حدی شبیه به الگوی اکثریت جمعی است. به علاوه در خصوص نظام انتخاباتی تناسبی، باید به مواردی همچون تعامل احزاب مخالف در زمینه گزینش شهردار و نظارت نیز توجه شود. در مجموع در زمینه نظام انتخابات شورای شهر لازم است تا هم عناصر آن مورد توجه قرار گیرد و هم روابط بین ارکان مختلف قدرت همچون شورای شهر و شهردار در نظر گرفته شود.

در ادامه، دکتر قادری به انتقادات و مباحث مطرح شده پاسخ داد. وی اظهار داشت در ایران مقاومت هایی برای ایجاد حزب وجود دارد و به همین دلیل حزب وجود ندارد. از طرف دیگر این باور در شورای نگهبان وجود دارد که گزینش شهردار باید از سوی دولت و نه شورای شهر صورت پذیرد و از این رو اصلاحات جدید ممکن است با مخالفت های شورای نگهبان همراه باشد. در نبود احزاب، تجزیه حوزه تهران به 21 حوزه نه تنها مشکلات را کاهش نمی ­دهد، بلکه باعث ایجاد مسائل جدیدی می ­شود. چرا که در این وضعیت حزبی وجود ندارد تا افراد دارای شایستگی و تخصص را معرفی کند و در قبال آنها پاسخگو باشد. در حقیقت نظام تناسبی در چنین وضعیتی می­ تواند سودمند باشد. زیرا در این فضا افراد صالح و ریشه ­دار از این جریان ها انتخاب می­شود و هر نامزد می ­تواند صرفاً در داخل یک لیست قرار بگیرد و به آن پایبند باشد که این امر باعث افزایش ثبات می ­شود. سپس این نماینده مجلس توضیحاتی پیرامون مدل­های نظام ­های انتخاباتی مورد نظر خود ارائه داد. از این منظر، مدل نخست نظام تناسبی استانی – شهرستانی است که در آن دقیقا حوزه های فرعی شهرستانی حفظ می ­شود، ولی در حقیقت  برای وزن هر حزب و جریان، در کل استان سهمی تعیین می ­شود. در مدل دوم نیز 180 حوزه تک نماینده ای کنار گذاشته می ­شود و حوزه­ هایی که بیش از دو نماینده دارند تناسبی می ­شوند. در بحث انتخابات مجلس می­ توان به این شکل حرکت کرد. البته در بحث شوراها با توجه به عدم وجود حوزه­ های تک نماینده ­ای و حوزه­ های چند نماینده­ای این اتفاق می­ تواند کمک کند که هم ثبات سیاسی ایجاد شود و هم از تلون سیاسی نامزدها جلوگیری شود. در انتخابات ریاست جمهوری نیز می­ توان از یک مدل تناسبی سود جست. البته با توجه به اینکه در ایران حزب وجود ندارد، شناخت خود فرد از اهمیت برخوردار است.

دکتر قادری در رابطه با فرمول تناسبی مثال زد می­ توان چنین تصور کرد که 100 رأی دهنده و دو ائتلاف و تعدادی نامزد مستقل وجود دارد که برای 21 کرسی رقابت می ­کنند. فرض می­ شود که جریان نخست 40 رأی و جریان دوم 50 رأی را به دست آورده­ اند که در این صورت به ترتیب 40 درصد و 50 درصد کرسی ها را به دست می ­آورند و بقیه کرسی ها به کسانی اختصاص می ­یابد که رأی بیشتری را کسب کرده باشند. در چنین وضعیتی نحوه تقسیم کرسی ­ها بین ائتلاف ها و بین افراد مستقل کاملا مشخص است و اتفاقا یک ثبات رأی وجود دارد. در خصوص شورای شهر، چنانچه بر اساس مدل تناسبی انتخابات انجام شود، این امکان وجود دارد که نمایندگان دو جریان در زمینه انتخاب شهردار قادر به ایجاد اجماع نباشند. در این صورت وزارت کشور می­ تواند مداخله نماید.

در بخش دوم نشست، دکتر مختاری درباره امکان اصلاح طرح پیشنهادی اظهار داشت بهترین ویژگی که می­تواند از درون نظام تناسبی بیرون آید، تقویت احزاب است. کشورهایی هم که دارای دمکراسی نیرومند هستند، دارای احزاب قوی نیز می­ باشند. بنابر این با توجه به اینکه استقرار نظام تناسبی مستلزم وجود احزاب است، این امر می­ تواند زمینه ­ساز ایجاد احزاب در کشور باشد. این موضوع یک امتیاز برای نظام تناسبی محسوب می ­شود که در مورد انتخابات شوراها این امتیاز بیشتر است. زیرا در مورد شوراها حساسیت کمتری وجود دارد و به سبب نبودن نظارت استصوابی شورای نگهبان، احزاب نیز تقویت می ­­شوند. همچنین تصویب فرمول انتخابات تناسبی در مورد شوراها حساسیت کمتری را ایجاد می ­کند. درصورت فقدان امتیازات یاد شده، نظام اکثریتی به سبب سادگی درخصوص شوراها مناسب تر است. وی ایراد طرح را تناسبی نبودن الگوی مطرح شده ذکر کرد که باعث تقویت احزاب نمی ­گردد. علاوه بر این، طرح ارائه شده باعث تقویت ائتلاف های محلی می­ شود که این امر خود می ­تواند باعث افزایش اختلافات قومی و قبیله ­ای شود. وی افزود نکته دیگری که در مورد نظام تناسبی و اکثریتی نباید نادیده گرفت، توجه به مدل حوزه­ بندی است. به این ترتیب این احتمال وجود دارد که با اصلاح وضعیت حوزه­ ها، نیازی به تغییر به نظام تناسبی نباشد. در همین راستا، لازم است تا کمیسیون های دائمی به منظور مرز­بندی حوزه­ ها تشکیل شود. از سوی دیگر تصمیم ­گیری در مورد قوه مجریه محلی به اندازه تصمیم­ گیری در مورد شوراهای محلی از اهمیت برخوردار است، زیرا در شماری از کشورها گزینش شهردار از طریق انتخابات انجام می­ شود. در خاتمه، این استاد دانشگاه تصریح کرد هر فرمول انتخاب شده می­بایست برای کل کشور مورد استفاده قرار بگیرد. البته استفاده از فرمول ترکیبی برای مجلس شورای اسلامی می ­تواند سودمند باشد.

در ادامه، دکتر شمسا درباره امکان افزودن موضوع ترکیبی کردن انتخابات به طرح فعلی اظهار داشت اگرچه الگوی تناسبی را برای شهرداری ها و شوراهای شهر قابل پیاده سازی می­داند، اما باید اصل را بر الگوی اکثریتی قرار داد. البته اگر قرار بر واگذاری اختیارات جامعه شهری باشد، لازم است تا تعداد نمایندگان شورا افزایش یابد. وی افزود از آنجایی که در الگوی تناسبی قرار است تا مشکلات ناشی از الگوی اکثریت رفع گردد، باید به حد نصاب کم بسنده کرد. وی تصریح کرد طرح ارائه شده را می­ توان اصلاح نمود به شرط آن که با ادبیات الگوی تناسبی نوشته شود. وی مهمترین مسأله را انتخاب شهردار دانست و تأکید کرد در الگویی که در خصوص مدیریت شهری تهیه می­شود، نخست باید اقتدار شهردار در آن در نظر گرفته شود و در عین حال لازم است تا وضعیت به گونه ­ای باشد تا شهرداری و شورای شهر با یکدیگر تعامل و همکاری داشته باشند. همچنین در این طرح باید به مسأله نظارت توجه شود و لازم است هر حوزه یک نماینده داشته باشد. در مجموع، عدم نگارش طرح با ادبیات تناسبی و نبودن فرمول تناسبی ایرادات طرح است که لازم است اصلاح شود.

پس از آن، دکتر قادری نکات پایانی خود را بیان کرد. وی اظهار داشت توجه به نظام تناسبی در شوراها می­تواند به عنوان سکوی پرشی برای مجلس شورای اسلامی محسوب شود. در انتخابات شوراها مشکل نظارت استصوابی وجود ندارد و در صورتی که انتخابات بر اساس نظام تناسبی انجام شود، امکان حذف رقبا کاهش می­یابد. وی تصریح کرد اصلاح حوزه ­ی انتخابیه تک نماینده ­ای بدون داشتن حزب مشکلات را بیشتر می­ کند و انتخاب شهردار به وسیله ­ی مردم بدون نظام حزبی فاجعه را بیشتر می­کند. البته ممکن است الگوی ترکیبی بتواند در شهرهای بزرگ اجرا شود. در مجموع نظام تناسبی میتواند به ایجاد ثبات کمک نماید.

در پایان نشست، دکتر امامی اظهار امیدواری کرد بیان نقاط قوت و ضعف طرح در این جلسه بتواند علاوه بر افزایش دانش این حوزه، بر فرایند بررسی طرح در مجلس شورای اسلامی نیز تأثیر مثبتی داشته باشد. وی تأکید کرد در آینده کمیته سیاست و تنظیم­گری نشست­ های بیشتری درباره انتخابات برگزار خواهد کرد.