گزارش روز هشتم مدرسه بهاره انجمن علوم سیاسی ایران «چشم انداز توازن قوا در آسیا در دهه 2020»
ایران؛ کنشگرِ آرمان گرا، موازنه گر و همکاری جو در آسیا
هشتمین روز مدرسه بهاره مشترک دانشگاه علامه طباطبائی و انجمن علوم سیاسی ایران به تبیین وضعیت توازن قوا در آسیا از منظر کشور ایران اختصاص یافت. سخنران این نشست آقای دکتر محمدکاظم سجادپور، دیپلمات برجسته ایرانی و استاد پیشکسوت دانشکده روابط بین الملل وزارت امورخارجه بودند. ایشان ضمن به چالش کشیدن ماهیت سلسله مراتبی توازن قوا در آسیا، بر اهمیت تکثر قدرت و کنشگران متعدد در سطوح افقی و فهم پویایی های منحصر به فرد قدرت در این قاره تاکید داشتند. از دید دکتر سجادپور، هنگامی که صحبت از فهم قدرت در آسیا باشد، مفهوم توازن قوا در برداشت سنتی آن، که مبتنی بر چندقطبی بودن و دوگانه انگاری است، مفهوم مناسبی نخواهد بود. در آسیا ما با مراکز متعدد قدرت روبرو هستیم و این قاره را نباید به یک منطقه آسیای شرقی و یک بازیگر اثرگذار یعنی چین، محدود کرد. ما در منطقه ای زیست می کنیم که تناقضات گسترده ای با نظام بین الملل در حال تکوین دارد. بنابراین برای توصیف این منطقه بهتر است از اصطلاحاتی همچون صورت بندی قدرت و واقعیت قدرت استفاده شود.
از دیدگاه این پژوهشگر و دیپلمات ارشد ایرانی، در هر تحلیلی درباره صورت بندی قدرت در آسیا، سه رکن بازیگری (Actorship)، سازندگی (Buildership) و اعتماد به نفس (Self-confidence) باید در نظر گرفته شوند. نخست آنکه ما بازیگران متعددی در آسیا داریم که روابط میان آنها لزوما عمودی یا سلسله مراتبی نیست. در این منطقه، بازیگران بزرگ همچون هند و ژاپن، بازیگران منطقه ای همچون ترکیه، ایران، پاکستان، اندونزی، بازیگران دولتی کوچک اما مهم مانند سنگاپور و بازیگران غیردولتی همچون حزب الله، داعش و حتی جنبش های مدنی نقش های برجسته در توازن قوای منطقه ای ایفا می کنند. در رکن دوم یا (Buildership) باید به عوامل متعددی که در ساخت توازن قوا در منطقه اثرگذارند همچون تکنولوژی و ایده ها و تحولات هنجاری توجه شود. در این منطقه تنوع گسترده ای از ارزش ها و هنجارها قابل تشخیص است و بسیاری از کشورهای آسیایی کوشش می کنند با استفاده از ظرفیت های درونی خود، این هنجار ها را در سطح منطقه ای و حتی فرامنطقه ای اعمال کنند. عنصر اعتماد به نفس به عنوان سومین عامل، نقش برجسته ای در فهم پویایی قدرت در کشورهای آسیایی از منظرگاه روانشناسی سیاسی دارد. این عنصر در رفتارهای سیاسی قدرت های منطقه ای همچون چین و ایران و حتی بازیگران غیردولتی همچون طالبان قابل مشاهده است. انقلاب اسلامی ایران، پشتوانه معنوی عنصر اعتماد به نفس در این کشور است. همین عامل سبب شد که کشورهای آسیایی ظرفیت چشمگیری در مدیریت بحران کوید 19 از خود نشان دهند و ایران علیرغم تحریم های موجود، در زمره کشورهای تولید کننده واکسن قرار گرفت. بنابراین ما با یک آسیای چندلایه، چندسطحی و چندقطبی روبرو هستیم که عناصر متفاوتی در صورت بندیهای قدرت آن نقش دارند که معمولا در تحلیل های نهایی از نظر دور می مانند.
استاد ایرانی مدرسه بهاره انجمن علوم سیاسی ایران، بخش سوم سخنان خود را به تحلیل وضعیت ایران در صورت بندی قدرت در آسیا اختصاص دادند. از دید ایشان، ایران به عنوان بازیگر استراتژیک در آسیا دارای سه ویژگی اساسی است که عبارتند از آرمان گرایی، موازنه گری و همکاری جویی. ایران به عنوان بازیگری آرمان گرا، از زمان انقلاب اسلامی تا کنون تمامی رفتارهای سیاست خارجی خود را بر مبنای ایده مرکزی استقلال سامان داده است. ایران کشوری است که برای تامین امنیت خود به هیچ بازیگر خارجی وابسته نیست و از این لحاظ وضعیت منحصر به فردی در منطقه دارد. افزون بر این، ایران دست کم با 5 زیرسیستم مهم منطقه ای، مرز مشترک دارد و بنابراین نقش مهمی در ایجاد توازن قوا در منطقه ایفا می کند. تا جاییکه می توان گفت هیچ راه حلی برای معضلات منطقه ای بدون حضور ایران قابل تصور نیست. برقراری صلح و امنیت منطقه ای همواره در راس اهداف منطقه ای ایران قرار داشته است و بر همین اساس توانست مسئله داعش را حل کرده و صلح و ثبات را برای منطقه به ارمغان آورد. بنابراین می توان گفت که ایران موازنه گر مهم آسیاست. افزون بر این، ایران یک کشور همکاری جو در منطقه است و در کنار ارتباطات دوجانبه عمیق با کشورهایی همچون روسیه، چین، پاکستان و هند، تقریبا در تمامی ترتیبات چندجانبه در آسیا و اوراسیا حضور دارد. چندجانبه گرایی نیز در زمره اولویت های رفتار سیاست خارجی ایران در منطقه است. دکتر سجادپور در پایان این نشست که با هدایت آقای دکتر نادر گنجی، استاد دانشگاه تهران برگزار می شد، به پرسش های مشارکت کنندگان در زمینه سیاست خارجی ایران در قبال کشورهای گوناگون آسیایی و نیز چشم انداز جایگاه ایران در عرصه توازن قوا در آسیا پاسخ دادند.