به نام خدا
گزارش نشست علمی
تحلیل فرایند یادگیری اجتماعی
در روند تاریخی رشد تقاضای آب تحت تاثیر سازوکارهای مستتر در قوانین
محمدعلی مرامی- کمیته سیاست و تنظیم گری انجمن علوم سیاسی ایران با همکاری خانه اندیشمندان علوم انسانی و دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، در روز دوشنبه مورخ ۱۹/۷/۱۴۰۰ نشست علمی" تحلیل فرایند یادگیری اجتماعی در روند تاریخی رشد تقاضای آب تحت تاثیر سازوکارهای مستتر در قوانین" را با سخنرانی دکتر علی باقری عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس برگزار کرد. خانم دکتر نسرین قنواتی دبیر این نشست بود.
شکل گیری انباشت دانش در حوزه های مختلف
در ابتدای نشست دکتر اشتریان، رئیس انجمن علوم سیاسی ایران ضمن خوشامدگویی، اعلام کرد انجمن علوم سیاسی ایران جلساتی را با هدف عبور از کلیات رایج در جامعه و نگاه تخصصی و پیگیرانه تر به موضوعات تخصصی آغاز کرده است و امیدوار است این نشستها منجر به انباشت دانش برای جامعه و سیاست گذاران شود. وی افزود در بحث آب، دانشآموختگان علوم سیاسی در پی فهم بازی قدرت هستند و آن را از منظر تنظیم گری جستجو میکنند. به عبارت دیگر، ما با پیگیری تنظیم گری در حوزه آب به دنبال یافتن رخدادهای منتسب به قدرت و بازی قدرت در این حوزه هستیم و اگر قدرت سیاسی را به مثابه متغیر مستقل در نظر بگیریم، علاقه مند هستیم که بدانیم تنظیم گری آب چه تاثیری بر تحولات سیاسی کشور می گذارد.
ماراه را اشتباه رفته ایم
دکتر قنواتی با با بیان اینکه مساله کمبود آب در ایران اساسا مساله جدیدی نیست و سالیان زیادی نیاکان ما آگاهانه زیست خود را بر آن منطبق کرده بودند اظهار داشت سوال مهم این است که در حدود 100 سال اخیر، کدام رخدادها باعث تبدیل این مساله به مشکل و سپس به بحران شده است؟ بحرانی که ابعاد گستردهای دارد و منجر به بروز و تشدید نابرابری ها در کشور شده است. وی ادامه داد در شرایط فعلی حدود دوسوم دشت های کشور که بخش قابل توجهی از جمعیت کشور در آنها متمرکز هستند در زمره دشت های ممنوعه و ممنوعه- بحرانی قرار دارند و بسیاری از شهرها و روستاهای ما دچار تنش آب شرب هستند. وی تاکید کرد بر طبق گزارشهای رسمی فرونشست در حال گسترش است. اکنون 18 استان کشور در معرض ریسک بالای خطر فرونشست زمین قرار دارند که اگر نگوییم حکایت از مرگ آبخوانها دارد، میتواند نشان دهنده تشنگی شدید آبخوانهایی باشد که یک طرفه آب عرضه کرده اند و تغذیه نشده اند. این به واقع نوعی هشدار و اعلان خطر جدی محسوب می شود. دکتر قنواتی با بیان اینکه بحران آب چنان زیست و معیشت را متاثر کرده که روز به روز بر تعداد مهاجرت های اکولوژیک بویژه از مناطق شرقی و مرکزی کشور، مناقشه میان استانها و اعتراضات اجتماعی افزوده می شود و بحران آب را وارد ابعاد پیچیده تری کرده است، تصریح کرد همه اینها یعنی ما را راه اشتباه رفتهایم و لازم است بایستیم و به گذشته و آنچه بر سر آب آوردهایم نگاهی بیندازیم.
دبیر جلسه در خاتمه سخنان خود گفت اگر بپذیریم برونرفت از این وضعیت و نجات آب نیازمند آگاهیبخشی و مطالبه گری است، این امر محقق نمیشود مگر اینکه تصویر دقیقی از سیاست آب در ایران داشته باشیم. با همین نگاه، کمیته سیاست و تنظیم گری انجمن علوم سیاسی ایران با همکاری خانه اندیشمندان علوم انسانی و دانشگاه منابع طبیعی گرگان تصمیم گرفت سلسله جلساتی درباره سیاست آب در کشور را در دستور کار خود قرار دهد تا این موضوع را از منظر سیاست گذاری، فرآیندهای قانونگذاری و قوانین و مقررات مورد ارزیابی قرار دهد. وی ابراز امیدواری کرد با برگزاری این جلسات، ظرفیت و بستری برای تضارب آراء میان دیدگاه های کسانی که در این حوزه نقش آفرین هستند و به آن علاقمندند فراهم شود و بتوان به عنوان نهادی مدنی در آگاهی بخشی به جامعه سیاستگذار نقش مثبت و ارزنده ای ایفا کرد.
به جای کمبود آب، بگوییم با مشکل مازاد مصرف آب مواجهه هستیم
دکتر علی باقری با بیان اینکه این روزها نه تنها از بحران آب صحبت می شود، بلکه مظاهر آن نیز مشهود و ملموس است گفت یکی از آنها مشکلات آبرسانی به بخش هایی از کشور است که با تانکر صورت می گیرد. مناقشات آبی داخل حوضه ای، داخل استانی و بین استانی نیز که در برخی موارد با اعتراضات گسترده همراه بود از دیگر شواهد این بحران است. زلزله خاموش (فرونشست) نیز وجه دیگری از مظاهر بحران آبی در کشور است. وی افزود فرونشست معمولا بر اثر افت آبهای زیر زمینی رخ می دهد که بسته به محل وقوع می تواند اشکال متفاوتی مانند تخریب سازه ای انجم آباد، ترک دشت سمنان و.... داشته باشد. به این رخدادها می توان بحث تغییر اقلیم که یک پدیده جهانی است را نیز افزود. وی سپس با ارائه نقشه دشت های ممنوعه در ایران گفت بر اساس ترمینولوژی وزارت نیرو دشت ممنوعه، دشتی است که برای چند سال متوالی با افت تراز آب زیر زمینی مواجه گشته و دوباره تغذیه نشده است و همانطور که در نقشه دشت ممنوعه هویدا است، تقریبا شامل دوسوم مساحت کشور می شود.
دانشیار دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به اینکه در ایران نه تنها در خصوص منابع زیر زمینی دچار مشکل شده ایم، بلکه در آب های سطحی هم معضلاتی مانند مشکلات دریاچه ارومیه و تالاب گاوخونی مشهود است، گفت پرسش اصلی می تواند این باشد که نقش عوامل انسانی و اقلیمی در به وجود آمدن شرایط مذکور برای منابع آبی کشور چیست. به عبارت دیگر چه سازو کارهایی بر منابع آب ایران تاثیر بسزایی گذاشته که منجر به وضعیت کمبود شدید آب در کشور شده است؟ دکتر باقری ادامه داد برخی پاسخ به این مساله را به موضوعات برون زا مانند خشکسالی نسبت می دهند، ولی من معتقدم این اتفاق به دلیل سوء مصرف منابع آب در ایران، دیر یا زود رخ می داد. پدیده هایی مانند خشکسالی و تغییر اقلیم سبب شد این مساله زودترخود را نشان دهد. وی با استناد به آمارهای مختلف تاکید کرد در تمامی سالهای اخیر میزان مصارف آبی کشور نسبت به منابع آبی تجدید شونده افزایش قابل توجهی داشته و این بدان معناست که در این سالها از ذخیره آبی خودمان استفاده کرده ایم.
بازنگری در یک فرآیند
دکتر باقری سپس به مشکلات ساختاری حوزه آب پرداخت و اظهار داشت به دلیل سرعت تغییرات فعلی در جهان پیرامون، تنها فعالیتی که می تواند زیست مارا پویا نگه دارد، سازگاری است. سازگاری یعنی توانایی پاسخ به دو مولفه. اول دیدگاهها و نظریات جدیدی که طی اجرای سیاست ها حاصل می شود و دوم توجه ویژه به فاکتورهای اثرگذارخارجی مانندپدیده تغییراقلیم. وی افزود قلب مفهوم سازگاری، یادگیری است. یادگیری فرآیندی است که طی آن دانش و معلومات کسب شده به تغییر رفتار منجرمی شود و"بندورا" همین موضوع را تحت عنوان نظریه یادگیری اجتماعی مطرح می کند. وی در توضیح این نظریه گفت بندورا معتقد است یادگیری انسان می تواند به یکباره و بدون هیچ اقدام یا تشویقی و تنها توسط مشاهده رفتار دیگران رخ دهد. به عبارت دیگر، رفتار فرد نه تنها ناشی از تبعات تجربه مستقیم بوده بلکه به دلیل مشاهده رفتار افراد دیگر نیز رخ می دهد. دکتر باقری با استناد به نظریه مذکور تاکید کرد برای مدیریت منابع آبی کشور باید فرآیند یادگیری اجتماعی اتفاق بیفتد و این امر نیازمند توجه به سه عنصر کلیدی است. اول، تمامی کنشگران باید در مدیریت منابع طبیعی مشارکت داشته باشند چون یادگیری در جمع رخ می دهد. دوم، مدیریت منابع طبیعی نیازمند یک تشکیلات سازمانی است و سوم، فرآیند یادگیری یعنی توسعه دانش، افزایش مهارت و خلق رفتارهای جدید بایستی رخ دهد. دانشیار دانشگاه تربیت مدرس در تبیین چارچوب ارزیابی یادگیری اجتماعی گفت جهت گیری یادگیری می تواند به دو شکل همگرا و واگرا وجود داشته باشد. همگرایی یعنی درک مشترک مساله و نزدیک شدن دیدگاهها و نحوه تفکر. در مقابل آن، وجود فرضیات غلط، عمیق تر شدن اختلافات و تفاوتها، جهت یادگیری را واگرا می کند. وی اذعان داشت گرایش های یادگیری می تواند از نوع سازنده مانند حفاظت از منابع آب و غیر سازنده (خنثی) و مخرب مانند عدم محافظت از منابع آبی باشد.
قوانین مصوب سال های ۱۳۰۹ تاکنون مردم را به مصرف آب تشویق کرده است
دکتر باقری با مرور قوانین مرتبط گفت گاهی قوانین به شکلی بوده که تخلف از آنها نه تنها تنبیهی در پی نداشته بلکه متخلفین تشویق هم می شدند. وی با اشاره به تحقیقات خود اظهار داشت از 1309 تا کنون 56 قانون با 1200ماده و تبصره در بخش کشاورزی و 180 قانون با 6000 ماده و تبصره در بخش شرب تصویب شده است. بطور کلی، ماحصل همه این قوانین به نوعی تشویق به مصرف آب بوده در حالی که منابع آبی ما به دلایلی از جمله خشکسالی در مسیر محدودیت و کمبود قرار داشت. به عنوان نمونه، در تحلیل قوانین مرتبط با واگذاری اراضی ملی بخصوص قانون ملی شدن جنگل ها و مراتع در سال 1341، مواد 31، ۳۴ و 37 قانون اصلاح فصل پنجم و پاره ای از مواد قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع مصوب ۱۳۴۶ که اردیبهشت ماه 1354 تصویب شد، لایحه قانونی اصلاح قانون واگذاری و احیاء اراضی مصوب شهریور 1358 یا ماده 110 قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت مصوب 1380 به این نتیجه می رسیم که مشکلات ما در طول تقریبا یکصد سال اخیر وجود داشته ولی با این وجود وزارت کشاورزی که به نوعی متولی اصلی واگذاری و توسعه کشاورزی بوده با یک تفکر حرکت کرده است. به عبارت دیگرُ، در ذهن سیاستگذار حلقه یگانه ای از یادگیری بوده و در مواجهه با تغییرات، همچنان بر روی یک ریل حرکت کرده است. در حلقه یادگیری یگانه معمولا سیاست گذار به بازتعریف ارزش ها نپرداخته و در مقابل تغییر فکر و نگرش مقاومت می کند.
این استاد دانشگاه نتیجه قوانین مربوط به واگذاری اراضی متصرف شده را بدتر از مورد قبل دانست و گفت ما در کنار حلقه یادگیری یگانه سیاستگذار، شاهد حلقه دوگانه یادگیری در بین اجتماع و مردم هستیم. در این حلقه، نظام ارزشی مردم تغییر کرده و جهت یادگیری به واگرایی با گرایش مخرب میل پیدا کرده است یعنی مردم ناهنجاری را آموختند. وی در تبیین این گرایش مخرب گفت اگر قبلا تصرف غیر قانونی اراضی عملی مذموم و ناهنجار بود، در قوانین مذکور قانون شکنی به تدریج به ارزش تبدیل شد، یعنی فرد متصرف این ذهنیت را داشت که در نهایت قانونگذار در آینده نزدیک قوانینی را تصویب خواهد کرد که عمل غیر قانونی فعلی تحت شرایطی قانونی شود. دانشیار دانشگاه تربیت مدرس در ادامه به مرور قوانین مرتبط با حفر چاه مجاز و غیر مجاز، توسعه کشاورزی و بهره برداری از منابع آبی کشور پرداخت و نتیجه نهایی تحلیل آنها را نگرشی غیر منطقی و غیر منصفانه به آب دانست. وی تصریح کرد مشی وزارت نیرو تامین آب برای مردم از هر روشی است. گرچه نتیجه چنین نگرشی افزایش مصرف آب و استفاده سوء از منابع آبی کشور است، ولی بیانگر این موضوع هم هست که یادگیری غلط سیستم اجتماعی در قبال رفتار اشتباه سیستم نهادی صورت گرفته است.
مدیریت مصرف الزامی است
دکتر باقری در بخش پایانی سخنرانی، با بیان اینکه در شرایط فعلی دچار مازاد تقاضا هستیم، گفت لازم است سیاستگذار به تعادل بین عرضه و تقاضا در حوزه منابع آبی توجه ویژه داشته باشد تا فشار روی ذخایر آبی ما کمتر شود. به عبارت دیگر سازو کارهای افزایش مصرف آب بیش از این فعال نشود. وی این ساز و کارها را در سه دسته مهم طبقه بندی کرد: نخست؛ سازوکارهایی مانند افزایش جمعیت که تعداد یا مقدار استفاده کنندگان از آب را افزایش می دهند. دوم؛ سازوکارهایی مانند تغییر کاربری اراضی که الگوی مصرف آب را در واحد سطح افزایش می دهند و سوم سازوکارهایی که با فشار بر عرضه هرچه بیشتر آب، احساس درک محدودیت در منابع آبی را با اختلال مواجه می کنند. استاد دانشگاه تربیت مدرس در پایان پیشنهاد کرد سیاستگذاری و قانونگذاری با توجه به سه مولفه مهم زیر صورت بگیرد:
الف – نیروی محرک تاثیرگذار بر منابع آب مانند جمعیت، ارزش های متناظر با امنیت و رفاه و....
ب – چگونگی بارگذاری بر منابع آب یعنی توجه به دو مقوله کارآیی و اثربخشی
ج – ظرفیت برد منابع آب که در این مورد بایستی به این اصل پذیرفته شده که کلیه بارگذاری های سرزمینی بر منابع آب، لزوما باید به درصدی از ظرفیت آب تجدید شونده محدود شوند، توجه کرد.