ایران در نقشه جهان

یادی از دکتر عنایت، استاد و پژوهشگر پیشگام علوم سیاسی ایران

يکشنبه هشتم بهمن ماه 1396

 

 

 

 یادی از دکتر عنایت، استاد و پژوهشگر پیشگام علوم سیاسی ایران 

 

در نهمین دوره جشنواره بین المللی فارابی از مرحوم دکتر عنایت، به عنوان استاد برجسته و پیشرو، تقدیر به عمل آمد. به همین مناسبت جناب آقای دکتر حمید احمدی، استاد دانشگاه تهران و دبیر علمی یازدهمین همایش سالانه انجمن، در یادداشتی به بررسی ویژگی های علمی مرحوم دکتر عنایت پرداخته اند. با سپاس، یادداشت تحلیلی ایشان به اعضای محترم انجمن و علاقمندان تقدیم می شود.


جشنواره فارابی در مراسم سالیانه خود برای اعلام برگزیدگان رشته های مختلف علوم انسانی و در کنار تمجید از استادان برجسته ای همچون دکترسید جواد طباطبایی، به پاسداشت یکی از استادان پیشین که حق زیادی به گردن علوم سیاسی ایران و چندین گرایش اساسی آن دارد، یعنی دکتر حمید عنایت استاد دانشگاه تهران در سالهای قبل از انقلاب و استاد دانشگاه آکسفورد تا زمان مرگش در 1361، اقدام کرد. این گامی پسندیده و بایسته بود که می‌بایست پس از این نیز دنبال شود.
 بی گمان دکتر حمید عنایت را باید با توجه به کیفیت و گستره پژوهش هایش در چند گرایش علوم سیاسی و شهرت جهانی اش به عنوان یکی از پژوهشگران مسائل خاورمیانه و اندیشه سیاسی اسلام و از همه مهمتر نوشته های درخشان او در دوران عمر کوتاه  اما پربارش، برجسته ترین استاد علوم سیاسی ایران به شمار آورد.
حمید عنایت تنها استادی است که با وجود گذشت ۳۵ سال از درگذشت او، هنوز نوشته ها و کتابهایش به عنوان برجسته‌ترین آثار مطالعات خاورمیانه و اندیشه سیاسی اسلام معاصر بازنشر شده و از سوی نه تنها دانشجویان و پژوهشگران علوم سیاسی بلکه بسیاری از رشته‌های دیگر علوم اجتماعی و انسانی و فراتر از آن علاقمندان غیردانشگاهی به این حوزه‌ها، خوانده شده و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. کتاب های برجسته ای چون تحول اندیشه سیاسی در غرب، سیری در اندیشه سیاسی عرب،  اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، اندیشه های سیاسی در ایران و اسلام، اسلام و سوسیالیسم در مصر و شش گفتار درباره دین و جامعه همچنان در زمره پژوهش های اصیل دانشگاهی منطبق با معیارهای جهانی تحقیق بوده و شایسته است سرمشق دانشجویان و استادان علوم سیاسی ایران قرار بگیرد.
در یک مقایسه کلی میان استادان علوم سیاسی دوران پیش از انقلاب و نگاه دقیق‌تر به نوشته هایشان، چه آنها که برای تدریس و پژوهش در رشته علوم سیاسی نوشته شده وچه آنها که جنبه عامتر داشت، می‌توان حمید عنایت را نقطه عطفی در علوم سیاسی ایران به شمار آورد. او با چیرگی همه‌جانبه اش بر شیوه های پژوهش علمی و دانشگاهی در ابعاد گوناگون آن به ویژه در زمینه روش شناسی، پایه گذار شیوه درست نوشتن و پژوهش علمی دانشگاهی در رشته علوم سیاسی شد. دو کتاب برجسته او یعنی اندیشه سیاسی در غرب و سیری در اندیشه سیاسی عرب، خود بازتاب این چیرگی بر پژوهش روشمند دانشگاهی بر اساس معیارهای بین المللی بود.
آنچه که حمید عنایت را در میان پژوهشگران و استادان علوم سیاسی متمایز می‌کند، گستره دانش و علایق پژوهشی او بود. دکتر عنایت علاوه بر تسلط به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، عربی و فرانسه و بهره گیری از منابع دست اول این زبانها و برگردان برخی متون کلاسیک آنها به زبان فارسی، از دانش نسبی در زبانهای ژاپنی و روسی نیز برخوردار بود. گذشته از این، امتیاز بزرگ عنایت را باید چیرگی او در زبان ملی ایران یعنی زبان فارسی دانست که باعث می شد بهترین ترجمه ها و نوشته ها را به این زبان ارائه بدهد. ترجمه کتاب های اصیل و دست اولی چون عقل در تاریخ از هگل، سیاست ارسطو، خدایگان و بنده و چند جلد از رشته کتاب‌های خداوندان اندیشه سیاسی، نمونه این چیرگی بر زبان های مورد اشاره و برگردان انها به زبان فارسی بود. این چیرگی بیش از همه در زبان انگلیسی و برگرداندن برخی شاهکارهای معاصر ادبی این زبان به فارسی و از آن میان کتاب های جورج برنارد شاو، جک لندن و نیز کتابهای نویسندگان فرانسوی چون رومن رولان و گی دو موپاسان بود. دانش حمید عنایت به زبان های مهم اروپایی معاصر از یک سو و زبردستی او به زبان فارسی و برگرداندن آنها سبب شد تا در دوره پیش از انقلاب از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی به عنوان عضو کمیته واژه یابی در علوم اجتماعی برگزیده شود.
حمید عنایت بی گمان از نخستین استادانی بود که در زمینه خاورمیانه شناسی در ایران گام نهاد و با نوشتن کتاب سیری در اندیشه سیاسی عرب بسیاری از ایرانیان را با دگرگونی های سیاسی و فکری جهان عرب و سایر کشورهای خاورمیانه آشنا کرد. بعدها بسیاری از پژوهشگران از این کتاب بهره ها بردند. برای نمونه می‌توان به کتاب «نهضت های اسلامی صد ساله اخیر» نوشته استاد مرتضی مطهری اشاره کرد که در واقع چیزی جز اقتباس نوشته های حمید عنایت در کتاب سیری در اندیشه سیاسی عرب نبود.

عنایت در زمان خود و در دورانی که در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران مشغول به تدریس بود، به عنوان یک پژوهشگر و استاد توانا در عرصه جهانی نیز شناخته می شد. او نه تنها در دوره دانشجویی در مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه لندن آموزش دید، بلکه برای مدتی نیز همراه دوست خود دکتر همایون کاتوزیان در دانشگاه آکسفورد تحصیل کرد. تدریس یک ساله در دانشگاه خارطوم سودان به زبان‌های عربی و انگلیسی نیز کارنامه آموزشی او را ممتازتر از دیگران کرد. 

با این همه نوشته‌ها و پژوهش‌های او در سال‌های دهه ۱۳۵۰ خورشیدی پیرامون مسائل منطقه، عنایت را به عنوان یکی از معدود پژوهشگران خاورمیانه نیمه نخست دهه ۱۹۷۰ میلادی مشهور کرد. به همین دلیل بود که پس از درگذشت آلبرت هورانی، خاورمیانه شناس و پژوهشگر برجسته عرب، دانشگاه آکسفورد از عنایت برای تدریس مسائل منطقه در کالج سنت آنتونی دعوت کرد. در این دوران کوتاه، عنایت یکی از مهم‌ترین نوشته‌های خود یعنی کتاب اندیشه سیاسی در اسلام معاصر را به زبان انگلیسی نوشت که امروز از متون مهم شناخته شده اندیشه های مدرن سیاسی در اسلام به شمار می آید. در این دوران وی چند مقاله مهم انگلیسی نیز از جمله مقاله ای درباره سیر تحول و مفهوم ولایت فقیه در شیعه نوشت که در زمره بهترین نوشته های کوتاه مربوط به این بحث است.

عنایت در زمان خود و در دورانی که در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران مشغول به تدریس بود، به عنوان یک پژوهشگر و استاد توانا در عرصه جهانی نیز شناخته می شد. او نه تنها در دوره دانشجویی در مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه لندن آموزش دید بلکه برای مدتی نیز همراه دوست خود همایون کاتوزیان در دانشگاه آکسفورد تحصیل کرد. تدریس یک ساله در دانشگاه خارطوم سودان به زبان‌های عربی و انگلیسی نیز کارنامه آموزشی او را ممتاز تر از دیگران کرد. 
با این همه نوشته‌ها و پژوهش‌های او در سال‌های دهه ۱۳۵۰ خورشیدی پیرامون مسائل منطقه، عنایت را به عنوان یکی از معدود پژوهشگران خاورمیانه نیمه نخست دهه ۱۹۷۰ میلادی مشهور کرد. به همین دلیل بود که پس از درگذشت آلبرت هورانی خاورمیانه شناس و پژوهشگر برجسته عرب، دانشگاه آکسفورد از عنایت برای تدریس مسائل منطقه در کالج سنت آنتونی دعوت کرد. در این دوران کوتاه، عنایت یکی از مهم‌ترین نوشته‌های خود یعنی کتاب اندیشه سیاسی در اسلام معاصر را به زبان انگلیسی نوشت که امروز از متون مهم شناخته شده اندیشه های مدرن سیاسی در اسلام به شمار می آید. در این دوران عنایت چند مقاله مهم انگلیسی نیز از جمله مقاله ای درباره سیر تحول و مفهوم ولایت فقیه در شیعه نوشت که در زمره بهترین نوشته های کوتاه مربوط به این بحث می باشد.
شوربختانه حمید عنایت در اوج شکوفایی زندگی دانشگاهی و علمی دیده از جهان فرو بست و نه تنها نسل تازه دانش آموختگان و استادان علوم سیاسی بلکه جامعه جهانی خاورمیانه شناسی و علوم سیاسی را از حضور خود محروم کرد. چنانچه دکتر حمید عنایت زنده می ماند امروز آثار ارزشمند بیشتری درباره مسائل منطقه و ایران نوشته بود و بدون شک در زمره یکی از استادان برجسته و بین المللی علوم سیاسی ایران شناخته می شد. با این همه، در همین دوران کوتاه زندگی پر باردانشگاهی اش، حمید عنایت به شاخص‌ برجسته علوم سیاسی کشورمان تبدیل شد. دکتر حمید عنایت برای بسیاری از دانشجویان و استادان علوم سیاسی ایران الهام بخش بوده و همچنان الهام بخشی خواهد کرد.

 

 

یادداشت از دکتر حمید احمدی دبیر علمی همایش وضعیت رشته علوم سیاسی؛  اکنون و آینده