سید فخرالدین شادمان و انحطاطاندیشی دوسویه
رضا نجف زاده[1]
در دوران پهلوی دوم، نظریۀ انحطاط غرب چندین دهه است که در فضای فکری ایرانیان جایی پیدا کرده است. فقراتی از انحطاط غرب اسوالد اشپنگلر به فارسی برگردانده میشود و ادبیات انحطاطاندیشی در میان ایرانیان نیز رواجی مییابد. پرسش از انحطاط ایران پرسشی است که طرحی از آن را زمانی عباس میرزا در دارالسلطنۀ تبریز در دیدار با ژوبر فرانسوی مطرح کرده بود. این پرسش تداوم یافت و در مقاطع بحرانی ایران جدید، همواره از سوی نخبگان ایران مطرح بوده است.
در میان برخی از روشنفکران روزگار پهلوی دوم انحطاطاندیشی در واقع به نوعی انحطاطاندیشی دوسویه بدل میشود. این انحطاطاندیشی دوسویه در فضای روشنفکری پس از جنگ جهانی دوم به موازات طرح نظریههای انحطاط غرب در میان برخی از روشنفکران ایرانی صورتبندی میشود. علاوه بر انحطاط ایران، انحطاط غرب نیز به مسئله تبدیل میشود. غرب دیگر آن مدل آرمانی فرماسیونهای اجتماعی و اقتصادی نیست، بلکه دستخوش فساد و انحطاط است. غرب دچار بحران اخلاقی و اجتماعی است، و این بحران مقدر است که آن را از پای درآورد. این گفتمان انحطاطاندیشی دوسویه را هم در میان برخی نخبگان متصل به حکومت میتوان دید و هم در آثار اپوزیسیون روشنفکر چپ. سید فخرالدین شادمان (۱۲۸۶-۱۳۴۶ شمسی) در مقالاتی چون «تراژدی فرنگ» و کتاب تسخیر تمدن فرنگی (۱۳۲۶)[2]این گفتمان رمانتیستیِ پسااستعماری را بسط داده است.
در میان جریانهای روشنفکری انتقادی دهههای چهل و پنجاه که بهطور کلی در چارچوب علوم غیرشاهی میاندیشیدند، متفکران انحطاطاندیش را باید بیشتر جدّی گرفت. سید فخرالدین شادمان دکترای علوم سیاسی داشت، در کمبریج و هاروارد فعالیت علمی کرده بود، عضو شورای فرهنگی سلطنت و از کارگزارانِ سازوبرگهای ایدئولوژیک رژیم شاهی بود. از این لحاظ او را با دکتر ناتل خانلری میتوان مقایسه کرد؛ متفکرانی حکومتی که حکومت را دوست نداشتند در این مقاله قصد داریم ابعاد مختلف انحطاطاندیشی دوسویه را بر اساس متون سید فخر الدین شادمان به صورت انتقادی تحلیل کنیم. پرسش اصلی پژوهش: اندیشۀ انحطاط غرب و شرق چگونه و با کدام عناصر نظری و مفهومی در آثار سید فخرالدین شادمان صورتبندی شده است؟ پرسش فرعی:اندیشۀ انحطاط در آثار سید فخرالدین شادمان با توجه به کدام زمینههای سیاسی و تاریخی تدوین میشد؟
کلیدواژگان: انحطاط، غرب، ایرانشناسی، شرقشناسی، استعمار، نگرش تاریخی.
[1]. عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی
[2] سید فخر الدین شادمان، تسخیر تمدن فرنگی، تهران، ۱۳۲۶.