ویژگیهای فکر سیاسی در ایران معاصر: رمانتیسم سیاسی، اتوپیاگرایی و انقلابیگری
داود غرایاق زندی[1]
فکر سیاسی در تاریخ معاصر ایران بهطور مشخص از زمان انقلاب مشروطه به این سو، دارای سه ویژگی حیاتی و اساسی است که میتواند نه تنها فصل مشترک تمامی اندیشهورزیهای سیاسی قرار گیرد بلکه در سازه نظامهای سیاسی و حتی تفکرات اجتماعی نیز آن را جستجو کرد. ویژگی بنیادین نخست ریشه در نوعی رمانتیسم سیاسی دارد که نوعی مواجهه احساسی ناشی از شورش اخلاقی علیه نظم سنتی، اعتراض علیه فردگرایی عقلانی اندیشه لیبرالی، بیان احساسات و عواطف سخاوتمندانه، فاصلهگیری زیباییشناسانه، چنگ زدن به آرمانهای عدالت و آزادی و در نهایت تأکید بر فضیلتهای سیاسی، وفاداری و سربلندی است. این دغدغه باوری دوبُنی است که ریشه در سنتها و تجدد همزمان دارد که فضای فکر سیاسی جامعه را به سوی نوعی اتوپیاگرایی از نوع «جامعه جمعی» (macro-Anthropos) سوق میدهد. این نگاه انسانپندارانه به جامعه برای سرودن «سمفونی انسانی» در عالم، تلاش برای کسب جای خوب و در عین حال هیچ جا است. برای ایجاد تغییر موردنظر که ریشههای بسیار سنتی دارد همانند «بازگشت به خویشتن» و ساختن جامعهای همانند «امت اسوه» نیاز به تغییرات شگرف و جراحیهای عمیق است. اما از آنجا که اتوپیا واجد امر خوب (Utopia) و ناکجاآبادی (Dystopia) همزمان است و از آنجایی که بنیانگذاری بهشت در روی زمین امری محال است، نوعی روانشناسی مبتنی بر نارضایتی، به شدت گذشتهنگر و زمانپریش و در نهایت آرزده خاطر از بحران شکستهای پیاپی علیرغم باورمندی صادقانه و تلاشها و تغییرات متعدد است. تمامی جنبشهای سیاسی چپ، راست و اسلامگرا در ایران این تجربه سرخوردگی و یأس سیاسی را تجربه کردند. اگر این تجربه مشترک مورد وفاق قرار گیرد، نه تنها گروهها، جنبشها و تفکرات سیاسی متعدد دچار اشتباهات مشابه نمیشوند، بلکه امکان گذر به بنیانهای جدیدی برای فکر سیاسی در ایران معاصر فراهم خواهد شد.
کلید واژه: اتوپیاگرایی، انقلابی گری، ناکجاآبادی، جنبش
[1]. استادیار پژوهشکده مطالعات منطقهای دانشگاه شهید بهشتی