گزارش اختصاصی همایش دولت ‏پژوهی

گزارش اختصاصی از همایش دولت پژوهشی توسط فاطمه مصیبی، خبرنگار؛

با حضور مسئولان دانشگاه فردوسی مشهد، پژوهشگران و اساتید، دومین همایش ملی دولت‌پژوهی دولت جمهوری اسلامی ایران: بنیان، آسیب، چشم‌انداز در دانشکده علوم اداری و اقتصادی در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد. این همایش در پنل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تخصصی با محوریت موضوعات سیاست‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری عمومی، سرشت دولت، حکمرانی محلی، اقتصاد سیاسی ابعاد گوناگون مبانی، کارآمدی، دستاوردها، آسیب‌شناسی و راهکارهای دولت جمهوری اسلامی ایران برگزار شد. دولت وبری در این همایش ابتدا جوان جعفری پس از خیرمقدم به دانشجویان، از گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی که از بهترین گروه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های کشور است و حرف و ایده برای گفتن دارد تشکر کرد. او سپس بحث خود را اینگونه آغاز کرد: «در جامعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شناسی حقوق بحثی داریم که علل توفیق مباحث کیفری چیست و اگر می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گوییم برخی جرائم شرعی یا غیرشرعی جرم هستند و اجرا نمی‎شوند، چه موانع اجتماعی و اقتصادی و سیاسی در برابر آنها قرار دارد. برای مرتبط کردن بحث با نشست همین پرسش را پیرامون حقوق اساسی مطرح می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنیم که علت عدم توفیق دولت در مفهوم عام و حکومت در مفهوم خاص چیست و ایراد آن در کجاست. بدون تردید قانون اساسی ما شکل خاصی از ارتباط قوا را دارد. به‌طوری که قوه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی مجریه به همه پاسخگوست و طبیعتا دچار لابی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. انگلستان که قانون اساسی مدون ندارد بسیار کمتر از ما با مشکلات روبه‌روست. پیش از آنکه مشکل از قانون باشد مشکل از زیرساخت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاست. ما در مفاهیمی مانند دموکراسی که کاملا وارداتی هستند و همچنین در باب مشروعیت تعریفی نداریم. وقتی تئوری نخبگانی و نهادهای منبعث از آن هماهنگی ندارند، نهادهای منبعث شکست می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خورند. نباید پس از چهل سال شکلی از اجرای قانون را داشته باشیم که با عقاید بنیان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاران آن مطابقت ندارد.» جوان جعفری اذعان داشت: «وبر تفاوت نظام بوروکراتیک با غیر بوروکراتیک را مانند کار با ماشین و کار با دست می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دانست. چنین مفهومی در ایران بد جا افتاده و بار منفی دارد. نتیجه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی آن اموری مانند استعفای دکتر ظریف می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود و کشمکش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی که دلیل آن وجود قدرت در جای دیگری از نهادهای سیاسی موجود است.» در پایان نیز جوان جعفری مجددا نهایت سپاس و تقدیر را از گروه علوم سیاسی داشت. دولت در جمهوری اسلامی محمدرضا هاشمی، مشاور رئیس دانشگاه فردوسی مشهد نیز در این همایش سخنرانی کرد. او معتقد بود: «۱۲ دولت و کابینه در طول ۴۰ سال حیات انقلاب اسلامی در ایران تشکیل شده و هم‌اینک بهترین زمان برای تحلیل بررسی نقاط ضعف و قوت این دولت‌ها است.» هاشمی به حضور اساتید و متفکران دانشگاهی به عنوان مشاور و عضو کابینه در دولت‌های جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد و افزود: «همایش دولت‌پژوهی با بهره‌گیری از اساتید برجسته دانشگاه‌های کشور در حوزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند به صورت چندلایه به مسائل بنگرد و سطحی از آنها عبور نکند. بر همین اساس دانشگاه فردوسی مشهد به دنبال نهادینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی مسئولیت اجتماعی به عنوان یک رکن مهم و ارتقا دانشگاه به یک نهاد تصمیم‌ساز است.» هاشمی در توضیح سخنان خود گفت: «در مفهوم فلسفی، دولت در جمهوری اسلامی، با وام‌گیری از مفاهیم عقل خودبنیاد و منفصل و متصل از جامعه مدیریت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. دولت مفهومی چند لایه است و باید به تک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تک لایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آن توجه شود و از آنجا که این همایش بین‌رشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ است می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند نگاهی چندجانبه به این موضوع داشته باشد. البته رسم دانشگاه در چند سال گذشته نیز نگاه جدی به چالش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها بوده و ما از آن تقدیر می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنیم. دانشگاه فردوسی به عنوان بزرگ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین دانشگاه در شرق کشور در شمار نخستین دانشگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها با سند راهبردی و برنامه و افق و چشم‌اندازی خاص، در جهت‌گیری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های جدید سه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ به جد و به درستی به دنبال فرهنگ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی و مقدمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی و تمهید و اجرای مقدمات بوده و مفهوم مسئولیت‌پذیری اجتماعی را به عنوان رکنی مهم که به ارتقای جایگاه دانشگاه کمک می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند اجرا می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند و به دنبال تصمیم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی برای حل مشکلات جامعه است. انتشار مقالات خارجی در رشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی مانند علوم سیاسی نه‌تنها نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند مفید باشد که می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند مضر هم باشد. آنچه که از علوم سیاسی انتظار می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رود پاسخگویی به سوال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و چالش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های موجود است. کسی بهتر و صحیح‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر از علمای علوم سیاسی نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند به این سوال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها پاسخ دهد.» مفهوم چندلایه دولت وحید سینایی دبیر همایش در سخنان خود تاکید کرد: «در علم سیاست دولت مفهوم مهمی است و پیرامون آن غفلت ورزیده شده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ است. از دهه ۱۹۸۰، با بحث‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های جدید صورت‌گرفته کم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کاری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها تا حدودی جبران شد. بازگشت به دولت به معنی تقدیس و ستایش آن نیست؛ بلکه قصد داریم بگوییم، دولت یک نهاد مهم، مؤثر و تعیین‌کننده است و اتفاقا بازگشت به دولت در علم سیاست با بروز بحران همراه بوده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌است. هم در سطح دولت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اروپایی و هم در دولت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های در حال توسعه. بحران در دولت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اروپایی نتیجه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی گذار از دولت مدرن به دولت پست‌مدرن است. اقتدار برتر و انحصار ابزار خشونت را از دست داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند و آن را به دیگر نهاد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها واگذار کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. بحران در دولت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های در حال توسعه از سنخ دیگری است. این دولت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها در انتقال به دولت مدرن در بحران هستند. بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های نهادی دارند و نهادهایی که باید تحت نفوذ عموم مردم باشند، تحت نفوذ عده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای با منافع خاص هستند. بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های حاکمیت وجود دارد و علاوه بر گروه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اپوزسیون، نهاد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تحت سیطره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی دولت نیز خود را از تسلط دولت خارج می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند. نتیجه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ آن شکل‌گیری حاکمیتی درمانده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌است. دولت برای حل بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و مشکلات مادی و عمومی فاقد توان و ابزار کافی است. به همین دلیل می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بینیم که دولت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها مانند شهروندان تنها نظاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گر بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند. بحران بروکراسی و دستگاه اداری را داریم. بوروکراسی بر اساس قواعد عقلانی جامع و غیرشخصی استوار نیست. مناصب اداری در حکم غنائمی هستند که گروه مسلط آن را میان پیروان خود تقسیم می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند. با توجه به این بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاست که می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گوییم دولت‌پژوهی در ایران یک ضرورت قطعی است. در ایران با ابر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های زیادی روبه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رو هستیم. مثل آب، محیط زیست، آلودگی هوا، اقتصاد بیمار، بیکاری و... که همگان به درستی از دولت انتظار دارند برای رفع این بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها اقدامی کند؛ اما واقعیت این است که خود دولت نیز یکی از مشکل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاست.»

سینایی در پایان افزود: «در عرصه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی اقتصادی به اذعان اقتصاد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دانان تنها با اصلاح سیاست‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های داخلی و خارجی قادر به حل مشکلات خواهیم بود. وقتی از بحران دولت ایران صحبت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنیم، از بحران کارآمدی و کارایی، بحران در سیاستگذاری و بحران در مشروعیت مثال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توانیم بزنیم که نشانگر بحران است و همین وضعیت ما را وامی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دارد که به این مسائل بپردازیم. ما مبلغان و خادمان دولت نیستیم بلکه می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خواهیم با توشه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای که آموخته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ایم مشکلات را شناسایی کنیم و راه حل آنها را ارائه دهیم. ما نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خواهیم در علوم سیاسی تنها بحث انتزاعی و تاریخی و ذهنی کنیم؛ بلکه به دنبال مباحث عینی و نیازهای جامعه هستیم. همایش فرصتی است تا گفت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌وگو کنیم و از عقلانیت جمعی بهره ببریم و راه حل برون‌رفت از این مشکلات را ارائه کنیم.» دبیر علمی همایش دولت‌پژوهی همچنین گفت: «۱۳۰ چکیده مقاله به دبیرخانه این همایش ارائه شد. از این میان ۷۷ مقاله مورد قبول واقع شد و ۳۱ مقاله علمی در جریان همایش ارائه می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند.» ابربحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گانه درون‌زاد جمهوری اسلامی مهدی نجف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌زاده در سخنرانی خود به شرح تمایز میان واژگان استراتژی و سیاست و ایدئولوژی پرداخت و در ادامه بر این نکته تأکید کرد که همه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی ما یک ایران داریم و تفاوت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها نباید مانع دیدن بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بزرگتر گردد. وی خطر خشکسالی را گوشزد کرد و آن را نتیجه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی استراتژی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های غلط دانست و گفت: «بحران کشاورزی با تغییر الگوی کشاورزی با شعار آبادانی آغاز شد و با حفر بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رویه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی چاه و احداث سد، زمین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها به مرور زمان خشک شدند. دو الگوی کشاورزی و جمعیت با یکدیگر تداخل یافتند و بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های جدیدی آفریدند. با پیر شدن جمعیت کار، بحران پزشکی نیز پیش آمد. باید پذیرفت که ایران مستعد کشاورزی نیست. جمعیت ایران تابعی از جغرافیای این کشور است و در نهایت اینکه ایران مستعد صنعت هم نیست. در این رابطه باید استراتژی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها را تغییر داد و با تغییر فرهنگ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها صنعت توریسم را بازگشایی کرد.» بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مستمر و زندگی عادی محمد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌علی تقوی سخن خود را این‌گونه آغاز کرد که «نگرانی تبدیل جنبش به نهاد در آثار انقلابیون به چشم می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خورد؛ اما در واقع دولت یک نهاد است و باید مستقر و قابل تنظیم باشد.» در ادامه وی به ارائه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی تعاریف بحران و عناصر مشترک آنها که اختلال و آشفتگی، به مخاطره افتادن منفعت جمع و فقدان کنترل مؤثر اشاره کرد و پس از آن انواع بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فوری، تدریجی و دامنه دار از نظر پارسونز و مخاطرات بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها در سه سطح محلی، ملی و بین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌المللی را نام برد. او در ادامه از رشته بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها در حوزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی روابط خارجی از اشغال سفارت آمریکا تا خروج ترامپ از برجام یاد کرد و افزود: «با توجه به تعریف بحران باید از آن اجتناب کرد. این عقیده در میان اپوزیسیون وجود دارد که بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌زایی در ذات جمهوری اسلامی است. در پاسخ به آن باید گفت که دولت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها ذات و هسته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی ثابتی ندارند؛ بلکه شبکه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای گسترده است و ریشه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی بیرونی برخی از بحران‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها بر این مفهوم صحه می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذارد. علت بروز بحران کمتر در دوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی هاشمی، خاتمی و روحانی، انعطاف بیشتر آنها برای خروج از بحران است. باید اجتناب از بحران را به یک برنامه و تلاش آگاهانه و ارادی تبدیل کند.» اختلال نهادی و ناکارآمدی دولت احمد گل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌محمدی در سخنانی کوتاه گفت: «دو شرط برای دولت وجود دارد که یکی دولت به معنای نهاد و دیگری دولت به عنوان نهادِ نهادها است. یعنی از طرفی زندگی اجتماعی به معنای قاعده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌مند شدن اعمال باید انجام شود و از طرف دیگر دولت باید یک پله بالاتر از دیگر نهادها قرار گیرد و آنها را رصد کند. ناکارآمدی دولت به معنای عدم جلوگیری از قانون‌گریزی است؛ این مقوله‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای نسبی است و هیچ دولتی نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند به‌طور کلی جلوی قانون‌گریزی را بگیرد. باید توجه داشت که از سال ۱۳۵۷، ناتواتی دولت برای جلوگیری از قانون‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گریزی روندی فزاینده داشته است. ماهیت دولت به نحوی تبیین شده که منجر به این اختلال شود و در مقدمه قانون اساسی به خوبی مشهود است‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. درواقع در پذیرش وظیفه دولت که اعمال زور است، اکراه ورزیده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. دولت تبدیل به بنگاهی شده است که به‌جای کار کردن برای زمینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای خاص، خود آن کار را انجام می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهد. این دولت روز به روز بزرگ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر و سنگین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر شده است؛ آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌قدر که نتوانسته به جایگاه اصلی خود بازگردد. راهکار این مسئله، بازتعریف مجدد وظیفه دولت است و در سطح سازمانی نیز باید اصلاحاتی صورت گیرد.» محوریت ایران در بحث دولت روح‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌الله اسلامی دبیر اجرایی همایش و عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد ضمن اشاره به این نکته که بهترین مکان برای بررسی آسیب‌شناسانه دولت دانشگاه است چرا که اندیشمندان با محوریت ایران و دغدغه بهبود حکمرانی در کشور در فضایی آزاد و علمی نظرات خود را اعلام کنند افزود: «هنوز مردم ما تفاوت دولت و حکومت را نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دانند و از دولت توقعاتی دارند که باید از حکومت داشته باشند. اگر محوریت ایران را مدنظر قرار دهیم اتفاقی نخواهد افتاد.»